Filmovi „Valter brani Sarajevo“ (1972) i „Most“ (1969) reditelja Hajrudina Krvavca u Kini već dugo predstavljaju neku vrstu kulturnog pasoša za mnoge državljane bivših jugoslovenskih republika. Tokom godina, njihova popularnost je menjala kvalitet, ogledala se čak i u pivu i proizvodima sa likom Bate Živojinovića[1], da bi u martu 2020. godine kineska nacionalna televizija na svom filmskom kanalu CCTV6 emitovala film „Valter brani Sarajevo“ u znak podrške Srbiji u borbi protiv korona virusa[2]. Međutim, ono što je važnije od njihove popularnosti jeste da su ovi filmovi aktivno menjali percepciju poznatih motiva u ratnim filmovima i filmovima uopšte. Čemu Hajrudin Krvavac duguje toliki uspeh svojih filmova u Narodnoj republici Kini i u čemu se ogleda njihov uticaj?
Kada je drugi po redu dugometražni igrani film Hajrudina Krvavca – „Most“, doživeo svoju premijeru u Jugoslaviji 1969. godine, u Kini je Kulturna revolucija bila na samom vrhuncu. Ovaj društveno-politički pokret koji je započet 1966, zvanično je okončan 1969. godine, a zapravo je, pod vođstvom Četvoročlave bande, trajao sve do 1976. godine, odnosno smrti Mao Cedunga. Cilj je bio očuvanje maoističke ideologije u zemlji, te da se potiskivanjem ostataka kapitalističkih i tradicionalnih elemenata zaustave nove promene u društvu nakon agrarne katastrofe Velikog skoka unapred. U svakom smislu, narod je bio gladan.
I pre Kulturne revolucije, izbor filmova i zabavnog sadržaja u Kini bio je strogo ograničen. Problem nedostatka bioskopskih sala van velikih gradova bio je rešavan izgradnjom mobilnih jedinica za projekciju koje su mogle da obilaze udaljene kineske provincije, obezbeđujući tako čak i najsiromašnijima pristup filmovima probranim od strane partije. Broj gledalaca filmova je time naglo porastao, delimično podstaknut činjenicom da su ulaznice za filmove deljene predstavnicima radničkih sindikata i da je njihovo prisustvo bilo obavezno. Prikazivali su se kratki dokumentarci i filmske vesti, čime se naglašavalo ono što je Mao Cedung nazivao revolucionarnim realizmom[3].
Pedesetih godina prošlog veka uvođenje i prevođenje jugoslovenskih filmova postalo je deo „velikog trenda“ u kontinentalnoj Kini koji se poklapao sa ideologijom socijalističkih zemalja na čelu sa Sovjetskim savezom. U tom periodu, između ostalih, za kinesko tržište prevođeni su jugoslovenski filmovi „Trenuci odluke“ (František Čáp, 1955) i „Veliki i mali“ (Vladimir Pogačić, 1956). Međutim, prevođenje jugoslovenskih filmova 1960-ih biva obustavljeno zbog složenih političkih faktora, odnosno nesuglasica i razlika koje su se javile unutar međunarodnog komunističkog pokreta. U takvim, krajnje nepovoljnim okolnostima, odnosi između Kine i Jugoslavije su se ubrzo pogoršali, a kulturna razmena je oslabila. U tom periodu, Kina je iz Evrope najviše uvozila filmove iz Albanije i Rumunije. Početkom 1970-ih, Narodna republika Kina odlučila je da prekine politiku zatvaranja, koja je dostigla vrhunac tokom Kulturne revolucije, i pokrene potpuno novu strategiju zbližavanja sa zemljama istočne Evrope[4]. Takođe, kinesko rukovodstvo, u skladu sa novim tipom kineske spoljne politike, donelo je odluku da redefiniše svoje diplomatske i bilateralne odnose sa socijalističkom Jugoslavijom. Iako su Kina i Jugoslavija ponovo uspostavile diplomatske odnose u punom obimu, Komunistička partija Kine je nastavila sa dogmatskim stavom prema Savezu komunista Jugoslavije. Štaviše, kineska vlada nije priznavala socijalistički karakter jugoslovenske države dok je Mao Cedung bio živ. Maova smrt, 1976. godine, bila je ključna prekretnica nakon koje je predsednik Jugoslavije, Josip Broz Tito, prvi put zvanično posetio Kinu 1977.[5] Osim Maove smrti i Titove posete, dve strane su ponovo pronašle zajednički jezik i u svojoj netrpeljivosti prema Sovjetskom savezu, što je zasigurno bio razlog da se, nakon velike pauze, jugoslovenski filmovi ponovo puštaju i prevode u Kini. Ovaj period trajao je od 1970-ih pa sve do 1990-ih godina. Međutim, čak ni nakon uspostavljanja dobrih odnosa dveju zemalja, nisu svi jugoslovenski filmovi doživeli jednak uspeh u Kini.
Među svim prikazanim jugoslovenskim filmovima dva su doživela veliki uspeh u Kini. 1973. godine 69% publike izabralo je film „Valter brani Sarajevo“ (1972) za najbolji film godine, dok je 1979. pobedu odneo film „Most“ (1969) sa 66% glasova. Drugi jugoslovenski filmovi prevedeni u Kini 1979. godine, čiji kvalitet nije nužno bio slabiji od prethodno navedenih filmova, nisu postigli takav uspeh. Naime, samo 4% ispitane publike izabralo je film „Dečak i violina“ (Jovan Rančić, 1975), 4% je izabralo „Okupacija u 26 slika“ (Lordan Zafranović, 1978), a 5% je izabralo „Stići prije svitanja“ (Aleksandar Đorđević, 1978).[6] Iz ovih podataka vidimo da su pored „Mosta“ i „Valtera“ ostali jugoslovenski filmovi ostavili slabiji utisak na kineske gledaoce u tom periodu. Razlog tome krije se u filmskoj kulturi i iskustvu gledalaca koje je do tada oblikovano na jedinstven način.
Tokom Kulturne revolucije u Kini, nametnuta filmska kultura sledila je tri principa: istaknuti pozitivne likove u filmu, među pozitivnim likovima izdvojiti grupu junaka i fokusirati se na istaknutog junaka unutar te grupe. „Valter brani Sarajevo“ doživeo je veliki uspeh kod kineskih gledalaca zbog toga što odlazi korak dalje, uspešno i autentično predstavljajući ideju kolektivnog junaka, nešto što je do tada u kineskoj produkciji pošlo za rukom jedino reditelju Šie Jinu u filmu „Crveni odred žena“ iz 1961. godine. Osim Valtera, kao ideje kolektivnog junaka, film ima i harizmatičnog protagonistu, Pilota (Velimir Bata Živojinović), ali i druge pozitivne junake sa kojima se gledaoci možda čak pre poistovećuju nego sa Pilotom. U tom smislu, izuzetno je važna uloga Zisa (Ljubiša Samardžić), ilegalca koji je istovremeno i učesnik u akciji, ali i posmatrač. Iako je Kina proizvela mnoge filmove na temu revolucije, poput „Železničke gerile“ (Džao Ming, 1956) i „Bore se sever i jug“ (Tang Šiaodan i Jin Čeng, 1952), u tim filmovima pozitivci uvek sijaju, dok su negativci mahom demonske karikature, pamfletski dijalog koji prekida akcione scene i nedostatak životnosti u likovima često su oduzimali od punoće filmskog iskustva. Kada se pojavio „Valter“, u gusto naseljenim mestima nije bilo moguće jednostavno kupiti kartu za bioskop, budući da su karte bile deljene predstavnicima radničkih sindikata, dok su za srednjoškolce ostavljane dve karte po odeljenju. Prema svedočenju jednog gledaoca koji je u to vreme bio srednjoškolac, velika želja za gledanjem ovog filma razvila se zbog toga što su učenici, koji su dobili priliku da ga pogledaju, film prepričavali svojim prijateljima nakon nastave. Pošto su se filmovi u bioskopima puštali u ciklusima, najsrećniji su uspeli da film pogledaju u trećem ili četvrtom talasu prikazivanja[7].
Petar Volk i Milutin Čolić slažu se u tome da Krvavac koristi verodostojne istorijske podatke kao polaznu tačku, u nadi da će se dostići priroda romantične priče o junacima čije se, takoreći mitske osobine, idealizacijom uznose, a ne deformišu istoriju; priče, čija su stvarna zbivanja postala legenda, zato što po veličini prevazilaze svoje vreme i izvršioce; priče čija atraktivnost potiče iz junaštva njenih protagonista.[8] Ali, jednako mu je zamerano nedovoljno razvijanje likova, zapostavlja se često psihologija, prelazi preko određenih pojava, natkriljuje logika, menjaju odnosi, favorizuje spoljna strana prikazivanja, insistira na dinamici na sve načine podstiče napetost, ne vodi mnogo računa o istini, ređaju se obilato trikovi i bitno je da željene ideje redovno trijumfuju u finalu.[9] Sve ove karakteristike filmova Hajrudina Krvavca, bilo da je na njih gledano u pozitivnom ili negativnom svetlu u kontekstu domaćeg filma, samo su doprinele uspehu u Narodnoj republici Kini.
Sa pojavom „Mosta“, kineska publika je već iščekivala Valtera u novoj ulozi, kako je bio oslovljavan Živojinović usled težine izgovora njegovog imena. Film Hajrudina Krvavca nije mogao a da se ne dovede u vezu sa istoimenim kineskim filmom „Most“ iz 1949. godine reditelja Vang Bina. Priča ovog filma smeštena je u period kineskog građanskog rata, kada je narodnooslobodilačka armija zatražila od fabrike za izgradnju železničke pruge da popravi most. Predvođeni skeptičnim inženjerom koji ne veruje da se most može završiti na vreme, radnicima fabrike nedostaje entuzijazam i moral. Projekat je, međutim, završen zahvaljujući entuzijazmu jednog od radnika, koji inspiriše svoje kolege da izgrade pomenuti most. Nošenim tim entuzijazmom, čak se i skeptični inženjer predomisli i prihvati posla. Jugoslovenski „Most“ kao da je antiteza ovom filmu po radnji, ali zapravo teži da postigne isti cilj – buđenje zajedničkog duha. „Most“ Hajrudina Krvavca je kod kineske publike značajno doprineo promeni percepcije pozitivnih likova na filmu. Dilema Inženjera (Slobodan Perović) i njegovo protivljenje da učestvuje u rušenju sopstvenog mosta potpuno je razumljivo kineskoj publici koja u svom filmskom, ali i životnom pamćenju, ima ideju koliko je teško podići jedan most. Njegova skoro ritualna žrtva na kraju filma stoga stvara osećaj poštovanja. Predvodnik Grupe, Tigar, nema mnogo dodirnih tačaka sa starim junacima na koje je publika do tada navikla. Njegova prva replika u filmu, nakon što je prekoren zbog ponovnog kašnjenja, glasi: „Ja sam na odsustvu, pukovniče.“ Ovih par sekundi, koje lako mogu proći neprimećeno, za kinesku publiku bile su potpuni šok. Tigar prvi govori da postoje male šanse da operacija uspe, dok su nadređeni ti koji pred njim imaju previše samopouzdanja, a tek će se kasnije otkriti da je Grupa samo jedna od mnogih diverzantskih grupa koje rade na istom cilju i da su njihovi životi potrošni. Ovaj mali trik, koji Volk prepoznaje kao artificijelno uspostavljanje tenzije, za publiku koja je navikla na parole poput „Obećavam da ću završiti zadatak i uspeću!“ predstavlja duboku i tačnu refleksiju situacije. Tigar u gledaocima budi sumnju, a lakoća sa kojom glumac plasira replike samo podstiče verodostojnost koja se u tom trenutku često izjednačava sa istinom. Prema istom principu izjednačavanja verodostojnosti sa istinom, pesma koju pevaju članovi Grupe našla se 2007. na albumu starih narodnih pesama Liu Ziling pod nazivom Ah, zbogom, prijatelju! (啊朋友再见), kao stara jugoslovenska narodna pesma, iako je u pitanju Bella ciao, odnosno pesma italijanskih partizana korišćena u filmu „Most“ kao lajtmotiv za junaka Zavatonija (Boris Dvornik), a sama vuče korene iz protestne pesme radnica na pirinčanim poljima u dolini reke Po (Alla mattina appena alzata).
Muzika Bojana Adamiča takođe je u velikoj meri doprinela uspehu ova dva filma, te, iako se pojedinci nužno ne sećaju radnje filmova, sa velikom preciznošću se sećaju melodija glavnih muzičkih tema. Prilikom jedne posete Kini 2002. godine Dragoljub Žarković je primetio da kad taksisti u Pekingu ne umete da objasnite da hoćete u jugoslovensku ambasadu pomenete ili Batu Živojinovića ili „O, Bella ciao“[10]. U Valteru se glavna muzička tema vezuje za prisustvo Pilota, ali se pojavljuje i u trenucima otpora i građanske neposlušnosti. U „Mostu“ se muzika postepeno gradira kako upoznajemo specijalistu za eksplozive Zavatonija, a time što njegove odluke postaju dramatičnije, tako se i sama orkestracija teme razvija i biva kompleksnijom. Zvučna slika bila je upotpunjena i kvalitetnom sinhronizacijom sa posebnom pažnjom na to da glas glumca ne odudara od originala.
O svom dolasku u Kinu Krvavac je govorio: „Kad smo sletili u Peking, na reviju mojih filmova, na aerodromu nas je dočekao hor od par hiljada Kineza sa O, Bella ciao! Vele: sviđa nam se ova jugoslovenska partizanska pjesma. A kad nas je ministar kulture pozvao na prijem, insistirali smo da bude prisutan i glumac koji je sinhronizovao Valtera. Ležao je u zatvoru od kulturne revolucije ali su ga ipak doveli.“[11]
Kao njegov omiljeni glumac, Bata Živojinović je takođe doprineo popularnosti filmova, često ne poštujući protokole vezane za sigurnost učesnika filmskih revija, izlazeći iz kola ne bi li mogao da se rukuje i grli sa ljudima koji su došli da vide film i legendarnog Valtera. Njegov dolazak na filmski festival u Šangaj 1979. godine bio je nezaboravan događaj kako za publiku tako i za samog glumca.
O dalekosežnom uticaju jugoslovenskih filmova u Kini piše i teoretičarka Yanxi Wu:
Uvezeni jugoslovenski filmovi razbijaju kruti filmski estetski modus i misaoni sklop nekih kineskih reditelja. Za režisere „pete generacije“ u Kini, kao što su Čen Kajge i Tian Đuangdžuang, veliki broj „Internih referentnih filmova“ iz inostranstva je njihova oskudna i vredna duhovna ishrana, kao i važan deo njihovog razmišljanja i umetnosti. Dakle, nova generacija kineskih reditelja takođe je počela da preispituje kako ratni filmovi ne samo da čuvaju autentičnost istorije, već i donose publici duboko razmišljanje o ljudskoj prirodi.[12] 1981. godine „Pevanje na kiši“ (1952), „Šejn“ (1953), „Pogodi ko dolazi na večeru“ (1967), „Snežana i sedam patuljaka“ (1937) i „Crni pastuv“ (1979), prvih pet filmova pažljivo probranih nakon višemesečnih pregovora između Sjedinjenih američkih država i Narodne republike Kine najavili su novu eru stranog filma u Kini. Dok je razmena u drugim kulturnim oblastima rasla i jenjavala u godinama posle 1981. – što je odraz političkog razvoja u odnosima SAD i Kine – filmska diplomatija se razvijala bez negativnih efekata.[13]
Nakon 1981. se sve promenilo i uticaj američkih filmova na kinesku javnost je samo postajao jači kako su godine prolazile. Iako su ljudi nastavili da gledaju jugoslovenske filmove u kojima je igrao Bata Živojinović, poput filmova „Halo taksi“ (1983) i „Groznica ljubavi“ (1984) koji su u Kinu stigli krajem osamdesetih, oni ipak nikako nisu mogli da pariraju holivudskim hitovima.
Mnoštvo faktora je uticalo na popularnost filmova Hajrudina Krvavca u Kini, od geopolitičkih do kulturnih, preko popularne muzike do harizmatičnih glumaca. Kada je popularnost u pitanju, navikli smo da prihvatimo svaki razlog kao dovoljno dobar. Osim ostvarene popularnosti, komercijalnog uspeha mosta između istočne i zapadne kinematografije, značaj ovih filmova ogleda se upravo u njihovom uticaju na publiku, u načinu na koji se filmovi u Kini gledaju, stvaraju likovi i pričaju priče.
[1] https://pivnica.net/valter-brani-pivovaru/1429/ , pristupljeno: 19.1.2022.
[2] https://www.danas.rs/vesti/drustvo/kinezi-emitovali-valtera-kao-podrsku-srbiji-u-borbi-protiv-korone/ , pristupljeno: 19.1.2022.
[3] Yau, Esther. „China After the Revolution“, in The Oxford History of World Cinema, edited by Geoffrey Nowell-Smith (1997). Oxford: Oxford University Press, p. 694.
[4] Johnson, A. Ross, The Sino-Soviet Relationship and Yugoslavia, 1949-1971., Santa Monica, Calif.: RAND Corporation, P-4591, 1971. As of January 12, 2022: https://www.rand.org/pubs/papers/P4591.html
[5] Sanja Radović, Tito’s Visit to People’s Republic of China In 1977 , Belgrade Historical Review, Vol. VI, 2015, p. 276.
[6] Yuan Qingfeng, The Relationship between Yugoslav Films and the Cultural Context of Chinese Movies, Shantou University Journal Humanities Social Sciences Bimonthly Vol.30.No.2, 2014, p.13
[7] Saša Rajšić, Sećanje na Valtera https://www.youtube.com/watch?v=mKK3XtJTyPs, pristupljeno: 19.1.2022.
[8] Milutin Čolić, Jugoslovenski ratni film, Valter brani Sarajevo, Institut za film, Beograd vesti, Titovo Užice, 1984, str. 615.
[9] Petar Volk, Istorija jugoslovenskog filma, Institut za film, Beograd, 1986, str. 375.
[10] https://www.vreme.com/vreme/na-veceri-s-predsednicima/, pristupljeno: 20.1.2022.
[11] Hajrudin Krvavac, zapis iz monografije Hajrudin Krvavac, urednik Nebojša Jovanović, Akademija scenskih umjetnosti Sarajevo, 2019.
[12] Yanxi Wu, The Influence of Yugoslav Films on China in the 20th Century, Transformation of Art Systems after Political Turns 1945 and 1989/91, 2018.
[13] Ru, Zhang. “The Chinese Experience: Sino-American Arts Exchange 1972-1986.” Journal of the Hong Kong Branch of the Royal Asiatic Society 31 (1991): 65-103.
