Kada pogledamo unatrag jednog dana, verovatno će se kao jedna od ključnih reči prethodne, prve „korona“ godine, spominjati reč izolacija (karantin). Da li kao eho tog stanja ili motivacijski nekako drugačije uslovljeno, selekcija programa Hrabri Balkan ovogodišnjeg 27. izdanja Festivala autorskog filma nosi obeležja tog fenomena, i sagledana u celini, predstavlja raznovrsne hermetične mikrozajednice, koje žive u skladu sa sopstvenim pravilima. Naslovi ovogodišnje selekcije Hrabrog Balkana pokazuju da su ideje bratstva i jedinstva davno ustupile prostor konfiguracijama bratstva i sestrinstva, u kojima individue grade sopstvena utvrđenja, nose štitove za svoje misli i osećanja i gde narušavanje hermetičnosti dovodi do promena koje prete da modifikuju „zakone“ zajednice. Prostori koji nam ovogodišnja selekcija predstavlja su često zatvoreni, kao naseljene sredine i intimna skloništa, neretko prisutni kao svojevrsne pustinje ili crne rupe globalizacije. Kamera retko zalazi van kućnog prostora ili druge vrste enterijera, a komunikacija se odvija uz odsustvo dijaloga, vidno prisustvo floskula i obilje potisnutih afekata.
U narativnom pogledu, naročito u delu selekcije koja obuhvata sedam igranih filmova, preovlađuju coming-of-age priče sa ustaljenim temama (društveni odnosi, seksualnost, nasilje među vršnjacima) i ustaljenim motivima, poput društvenog izopštavanja, neprilagođenosti i možda ne uvek eksplicitno prikazane, ali uvek sadržane pobune, usmerene naravno naspram prethodne generacije, u senci čijih dela žive, pokušavajući da ih ne ponove.
Među dokumentarnim ostvarenjima, film „Bratstvo“ Frančeska Montanjera takođe se uklapa u dominantan narativ selekcije, koja je najavljena od strane selektora, Maše Seničić i Stefana Ivančića, kao najobimnija i najozbiljnija do sad, a čiji program je rastao zajedno sa razvojem poetike nekolicine autora čiji rad ova programska celina prati i podržava. Tako i sama selekcija dobija jednu autorefleksivnu dimenziju, predstavljajući priče „o odrastanju“ u trenutku sazrevanja autora koje predstavlja.
Na planu filmske forme, ovogodišnja selekcija Hrabrog Balkana potvrđuje ono što postaje sve jasnije proteklih godina – da inovativne i sveže tendencije dolaze pretežno iz sfere dokumentarnih filmova – naročito onih koji nastaju po principima i inspirišu se koncepcijama filmske esejistike. Kao rezultat dosta osobenih i zanimljivih autorskih poetika tu su se našli filmovi kao što je „Rampart“ Marka Grbe Singha i „Nenad“ Mladena Bundala, stilski različiti primeri konstrukcije dokumentarnog filma. Ono što možemo reći da ova dva filma nose zajedničko jeste upotreba prizora iz enterijera kao svojevrsnih pejzaža, koji čine pejzaže sećanja, ali i prostora – grada, zemlje i života pojedinca.
„Nenad“ Mladena Bundala je kratkometražno dokumentarno ostvarenje koje se zasniva na donekle stereotipnom post-jugoslovenskom narativu predstavljenom kroz prizmu života u tranziciji, u Bosni i Hercegovini. Glavni junak predstavlja prosečnu osobu rođenu osamdesetih, u zemlji koja se raspada, koja nakon više od tri decenije još uvek beznadežno pokušava da uhvati „evropski voz“ i životni standard. Filmska sredstva koja autor koristi da bi ispričao priču o nezaposlenom, iako inteligentnom (gejmeru) koji živi sa roditeljima u svojim poznim tridesetim, jeste fotografska slika, odnosno niz fotografija praćenih voice-over-om naratora, na momente isprekidan kratkim snimcima sa prizorima svakodnevnog života. Ovaj jezički postupak, zajedno sa naracijom na francuskom jeziku, direktno referiše na estetiku Krisa Markera (La Jetée), sa jasnim razlikama u pogledu ritma, montaže i ukupne kinematografije. Formalna koncepcija doprinosi artikulaciji odnosa između sadržaja i forme, te tako upotreba zamrznute slike/fotografije naglašava narativ o zemlji u kojoj je vreme stalo. Psihološki profil glavnog junaka, kao i scenografija (enterijer kuće, posuđe, socijalistička infrastruktura, fabrika, granični položaj grada) evocira film Vladimira Vuletića „Kako sam pobedio lepak i bronzu“, prikazan u okviru prošlogodišnjeg programa Hrabrog Balkana. Produkcioni kontekst, i glasovna naracija govore o tome da je film pripovedan iz pozicije raseljenja, sa obilnom upotrebom opštih mesta koja opisuju političku poziciju BiH (kako unutrašnjepolitičku situaciju, tako i odnose prema EU) i svakodnevni život. Kao lajtmotiv filma javlja se broj tri koji ilustruje administrativnu strukturu države – tri otvorene opcije za njene građane (ostati u zemlji, postati korumpirani političar ili otići), ali i ličnu poziciju autora koji u trenutku dok film nastaje navršava trećinu svog života provedenog u inostranstvu.
Nekako potpuno obrnuta produkciona pozicija i drugačiji estetski pristup karakteriše i drugi dokumentarni film koji donosi priču iz Bosne i Hercegovine. „Bratstvo“ Frančeska Montanjera predstavlja rad autora koji nije sa Balkana, ali za razliku od Bundala i umesto opštih mesta koja prate diskurs evrointegracija upakovan u estetičnu formu, ovde je predstavljen vrlo konkretan slučaj službe tradiciji shvaćenoj u skladu sa primenom slova Svete knjige u svakodnevnom životu. Džabir, Usama i Uzeir su trojica braće, čobani čiji izgled podseća na keltske „gene“ Balkana, i sinovi Ibrahima Delića, pripadnika selefijskog pokreta optuženog za učestvovanje u radu ISIL-a. Ibrahimov odlazak u zatvor predstavlja i trenutak kada bratstvo ostaje bez svog vođe i period u kom trojica braće pokušavaju naći svoj put. Ovaj događaj je takođe omogućio reditelju da pristupi snimanju filma na osnovu intimne i direktne komunikacije sa protagonistima. Kamera većim delom beleži upravo tu fazu života braće, tokom koje oni polako prestaju da žive u senci očevih propovedi, a dodeljene im uloge nadograđuju sopstvenim iskustvom. Tema radikalnog islamizma je iskorišćena kao podloga za priču o odrastanju mladih ljudi u izolovanim sredinama (selo u kom oni žive ima svega 24 stanovnika), priču o drugoj strani Bosne i potvrdu toga da je svaka priča o Bosni ujedno i priča o ratu koji nastavlja da živi u glavama ljudi i da se reprodukuje unutar i van granica te podeljene zemlje, „balkanskog unutrašnjeg Balkana“, u kojoj se različite mikrozajednice ne poznaju i ne intereaguju.
U određenom smislu i svaka priča o Balkanu je priča o ratu, što potvrđuje i „Rampart“ Marka Grbe Singha, film u kom se prepliće prošlost i sadašnjost, prisustvo i odsustvo, prostor i uspomene. Rediteljeva tačka gledišta ovde je transponovana iz perspektive stana sa kojim se oprašta, čiji ogoljeni podovi i išarani zidovi postaju prazno platno na kom se reflektuju kućni video zapisi sačinjeni rukom rediteljevog dede, koji datiraju iz perioda 1998/9. godine. Film počiva na ritmu koji diktiraju smenjivanje bleskova prošlih prisustva i njihovih iščezavanja. Pretapanje snimljenog i arhivskog materijala tokom montažnih prelaza sastavljeno je od diskretnih dvostrukih ekspozicija kroz koje se spajaju dva vremenska toka, ali i prostor sa ljudskim telima koja su tu živela, kretala se i odrastala. Osnovni motiv koji konstruiše narativ filma jeste motiv memorije prostora, iz čijeg sećanja, sklanjanjem tragova prisustva izranjaju novi slojevi koji svedoče o određenom periodu lične i kolektivne istorije. Prizori NATO bombardovanja takođe su dati kao deo ličnih uspomena, samim tim udaljeni od pratećeg političkog i ratnog konteksta, nesuglasica i nejasnoća. Ideja izolacije, ograđenosti od ostatka sveta, prisutna već samim naslovom koji je praćen početnim tekstualnim zapisom u vidu rečničke jedinice koja objašnjava da reč rampart (fr.) označava bedem, utvrđenje, koje u faktičkom smislu predstavlja stan, a u metaforičkom, u njemu sadržana, porodična idila tokom jednog od završnih ratova u Jugoslaviji.
Jedna od balkanskih mikrozajednica je predstavljena i u filmu Semira Karahode „Raseljeni“, koji je dobitnik specijalog priznanja žirija. Film je rađen u formi dokufikcije i autofikcije, gde protagonisti u filmu interpretiraju sami sebe, što čini ovaj film određen sa dva bitna faktora od kojih jedan jeste upotreba reenactment-a, a drugi fotografska kompozicija pojedinačnih kadrova. Mikrozajednicu ovog filma čine članovi stonoteniskog „putujućeg“ kluba, čije središte se nalazi tamo gde mogu da ostave opremu za treniranje. Oni su raseljeni od sistema, koji ih je lišio potrebne infrastrukture, a stavio u situaciju koja na trenutak ostavlja utisak skečerske komičnosti, u skladu sa kojom njihova posvećenost stvara utisak duhovitosti, ali i topline.
Kratkometražni filmovi, kao što su „Armadila“ (Gorana Jovanović), „Sestre“ (Katarina Rešek – Kukla), „Severni pol“ (Marija Apčevska), „Sve što dolazi“ (Mate Ugrin), kao i dugometražno ostvarenje „U potrazi za Venerom“ (Norika Sefa), stavljaju u centar svojih pripovesti mlade ženske protagoniskinje, u starosnom rasponu od ranog pa do poznog tinejdžerskog doba, a dotiču se i pitanja blisko povezanih sa ženskošću, kao što je pitanje seksualnosti, (polnog i rodnog) identiteta, kao i lične i ženske slobode. Među ovim naslovima, nalaze se i oni filmovi koji manje ili više eksplicitno, tretiraju pitanje (gubitka) nevinosti (Sestre, Severni pol), koje se nekad ispostavlja kao garant položaja u mikrozajednici, a nekad kao sredstvo uklapanja u makrosliku.
„U potrazi za Venerom“ (Norika Sefa) već samim naslovom najavljuje priču koja u fokus stavlja fenomen ženskosti i ženstvenosti. Venera je ime glavne junakinje, ali takođe i rimske boginje ljubavi, kao i planete (za koju se kaže da žene odatle dolaze), te tako naslov nosi višestruke konotacije, koje motiv potrage svode na traganje glavne junakinje za sopstvom. Fenomen otuđenja ovde je predstavljen kao posledica mnogočlanih višegeneracijskih porodičnih struktura, tipičnih za kosovske porodice, u kojima se individualnost gubi u službi instituciji porodice. Norika Sefa gradi estetiku na svojevrsnoj disonanci slike zvuka, odnosno izgradnji dijaloga čiji izvor je često van kadra ili prigušen duboko unutar istog čime se naglašava disonantnost u komunikaciji između likova.
„Mesec, 66 pitanja“, autorke Žakline Lencu koja je takođe predstavila svoj rad u okviru prošlogodišnje selekcije, fokusira narativ na vrlo konkretnu borbu glavne junakinje (Sofija Kokali, takođe prisutna u prošlogodišnjem Lencuinom filmu) sa očevom bolešću. Lencu sledi motive koji su uveliko zavladali grčkom kinematografijom (tema porodice se smatra jednom od centralnih tema novog grčkog filma), kao što je motiv neobičnih/čudnih porodičnih odnosa, ali ovde dat sa toplinom, za razliku od većine ostvarenja (Kynodontas, Miss Violence i sl.) novog grčkog filma (wierd wave) čija estetika se zasniva na apsurdu i sterilnoj slici, lišenoj emocija, iako ne i lišenoj afekata. Početni kadrovi stavljaju do znanja da je ovo takođe film o odrastanju, a da glavna prepreka u Sofijinom novom životnom izazovu jeste i njen distanciran odnos sa ocem. Sam „sukob“ oca i ćerke nalazi se negde u prošlosti, dok se narativ zasniva na ideji konstrukcije odnosa dekonstrukcijom bolesti. Upoznavanjem sa očevom bolešću, Sofija ponovo upoznaje i sopstvenog oca, dok nemogućnost uspostavljanja njihovog verbalnog dijaloga, sada usled otežanog govora, na određen način dovodi do integrisanja dvostruke uloge, deteta i roditelja, u figuri glavne junakinje. Potreba da najpre upozna prirodu bolesti, najbolje je prikazana kroz one scene koje nam pokazuju kako Sofija reprodukujući očeve istrzane i neuralgične pokrete (puzanje po podu, pokušaj paljenja cigarete) doslovno nastoji da se stavi u njegovu kožu, time pružajući i najdoslovniji izraz brige, nege i ljubavi.
Zaslužno, nagrada najhrabrijeg filma Hrabrog Balkana pripala je „Zemlji toplih voda“ Igora i Ivana Buharova. Film se sastoji od nekoliko naizgled nepovezanih narativnih tokova, koji iskrsavaju gotovo niotkuda, kao i protagonisti za koje nekad nismo sigurni da li su vanzemaljci, biljke ili ljudi. Opšta atmosfera i vizuelna organizacija kadrova oponaša stanje transa, sna, ritualnog plesa i halucinacije, što na momente kreira nadrealnu figuraciju. Određene segmente karakteriše stanje distorzije, postignuto uz upotrebu skoro pa generičkog zvuka koji označava život izvan Solarnog sistema. U ovom filmu, mikrozajednice formiraju ljudi koji traže talase kojima zrači pulsiranje kosmosa (motiv koji možda nesvesno referiše na Makavejevljev „WR: Misterije organizma“, donekle i na film Karpa Godine „Granatirani mozak Pupilije Ferkeverk“). Film je u celini sniman na 8mm traci, čime se vizuelno konstruiše anahronost i arhaičnost materijala. Estetika filma crpi inspiraciju iz avangardnih pokreta i eksperimentalne produkcije, a njegova osnovna premisa nalazi se u sinhroniji sa tezom prisutnom i kod Feliksa Gatarija o širenju (vraćanju) polja političkog odlučivanja na sve organizme iz ekosfere. Uočavaju se direktne reference na Hungarofuturizam, kao jedan od skorijih retroavangardnih pokreta, koji nastaje kao direktna reakcija na politiku Viktora Orbana. Koncepcija filma ima analogiju u hipi pokretu, i uopšte ideji subverzivnog političkog delovanja protiv represije kroz oslobađanje svesti, i otvaranje senzornih osećaja koja treba da omoguće komunikaciju sa utrobom zemlje. Poetika filma rezonuje sa vitmanovskom idejom (bio)elektriciteta, o organskom svetu kao ekstenziji naših sopstvenih tela. Oscilirajući između nedostižne utopije i postojeće distopije, autori stvaraju ideju parautopije, sferu u kojoj se revolucija više ne vodi oružjem već narkoterorizmom (koji u bukvalnom prevodu može biti shvaćen kao veliki san), čije izolovane mikrozajednice se upuštaju u psihodelično kopanje u rem fazu velikog ljudskog (humanističkog/posthumanističkog) sna.
Sagledavanjem ukupne selekcije Hrabri Balkan, na ovogodišnjem FAF-u, dolazi do izražaja i to da je ona ove godine upadljivo lišena bavljenja digitalnim društvenim kontekstom. Takođe, i estetikom, ovaj program filmova ukazuje na tendencije raseljenja u neku neodređenu, ne tako daleku prošlost, pre masovne digitalizacije i progresivnog razvoja digitalnih alatki u hard i soft obliku. Ova arhaičnost prirodno dolazi do izražaja u onim ostvarenjima koja koriste arhivski materijal („Rampart“, „Mesec, 66 pitanja“) ili simulaciju arhivskog materijala („Zemlja toplih voda“), ali takođe se može primetiti i u ostalim ostvarenjima koja skiciraju sve te izolovane ćelije balkanske košnice. Mikrozajednice Hrabrog Balkana pokazuju otvorene borbe na mnogim raštrkanim frontovima, koje se sabiraju u borbama svesti za promenu stanja i procesa koji su dobile ime po glavnom junaku ove programske celine. Filmovi koji čine deo ovogodišnje selekcije pokazuju da je balkanizacija i dalje permanentan proces na Balkanu, koji vremenom usitnjava ne samo nacionanalni ego i generiše etničke podele, već ostavlja mnoga unutrašnja raseljenja.
Fotografije su preuzete iz press kit-a Festivala autorskog filma uz dozvolu za korišćenje.
