Aktuelna izložba Dragane Žarevac – „Prošireno prisustvo / Otelovljeni arhiv“ kustosa Slađane Petrović Varagić i Miroslava Karića u Galeriji – legatu Milice Zorić i Rodoljuba Čolakovića (MSUB) predstavlja multimedijalni i transmedijalni prikaz značajnih punktova višedecenijskog opusa umetnice čija rana faza, istorijski gledano, pripada Drugoj generaciji umetnika okupljenih oko Galerije Studentskog kulturnog centra (SKC) u Beogradu. Njihovo stvaralaštvo se jasno nadovezuje na rad prethodne generacije umetnika okupljenih oko SKC-a, koji su se razvijali u okviru onoga što u istoriografiji potpada pod pojam novih umetničkih praksi. Dati termin predstavlja precizno određenu definiciju za niz pojava na jugoslovenskoj umetničkoj sceni sedamdesetih godina, čije premise su se zasnivale najpre na konceptualnim, mentalnim i procesnim aktivnostima umetnika, često određenim onim što Jerko Denegri naziva „govor u prvom licu“, a koje su, šire posmatrano, bile bliske internacionalnim tokovima neoavangarde, minimalizma, performansa, happening-a, procesne, lingvističke, konceptualne umetnosti i raznim drugim praksama analitičkog karaktera. Svaka od navedenih umetničkih praksi nosila je obeležje radikalnog otklona od tradicionalnih umetničkih medija, šireći medijski dijapazon delovanja vizuelnih umetnika, ujedno pružajući osnovu intermedijalnog istupanja, koje je predstavljeno i na ovoj izložbi, koja uzima arhiv kao svoj centralni motiv.
Posmatrajući rad Dragane Žarevac, postaje uočljivo na prvi pogled ono što i sama umetnica navodi, a to je muzika kao „osnovni element čitavog mog rada, a glas je moja omiljena forma izražavanja”[1]. U datom kontekstu, rad Dragane Žarevac, najbliži je umetničkim praksama koje su razvijali pripadnici minimalizma u muzici, kako domaći (poput Miše Savića), tako i internacionalni (Fantastična četvorka). U korpusu tema i motiva prisutnih u njenom opusu, ističu se oni koji inspiraciju crpe iz širokog dijapazona religiozne baštine, zapadne, ali i nezapadnih kultura, te je u skladu sa tim opravdana analogija koju Petrović Varagić uspostavlja prevashodno sa opusom La Monte Janga, kompozitora koji je u svoja minimalistička dela inkorporirao semantički indukovane elemente šamanskih obreda i indijske muzike.
Zvuk kao bazična medijska komponenta njenog rada, i tematska fokusiranost na ono što proizilazi iz duhovne sfere, u okviru ove izložbe predstavljeni su uzimajući telo kao fuzionu komponentu, samim tim medijski situirajući njen rad u domen performativnog. U naslovu izložbe prepoznajemo dva interreagujuća elementa na koja bismo se fokusirali kao na osnovu onoga što čine audiovizuelni zapisi ove izložbe, a koje možemo podeliti u dve kategorije: video radovi koji nose svoja obeležja likovnosti i dokumentovani zapisi (ponovo) izvedenih performansa. Jedno je telo, koje se ispoljava kroz sintagmu proširenog prisustva, a drugo je istorija, na koju nas upućuje sintagma otelovljenog arhiva.
Pozicionirajući ova dva motiva u dijaloški odnos, kustosi izložbe se upuštaju u sistematizaciju nečeg što je na prvi pogled krajnje opozitno, budući da telesna sa-prisutnost (osnova medijalnosti umetnosti performansa) nominalno negira istoriju (kao opozit onog što je sada i ovde), iako sama istorija (naročito u kontekstu filozofije i fenomenologije istorije) priznaje telesnost i istoričnost bitka.
Sagledavajući segmente arhiva Dragane Žarevac, vidimo da je opus umetnice obeležen aktivnošću transmedijalnog prevođenja, prevashodno zvuka u reč, simbol, crtež, sliku, telesni izraz, kao i u video rad kao medij koji spaja i arhivira različite forme medijskog prevođenja.
Video radovi Dragane Žarevac strukturisani su upravo oko zvuka kao centralnog elementa njenog opusa, koji u datim slučajevima određuje kako montažu, tako i vizualizaciju sadržaja. Pored audiovizuelnog sadržaja, video radovi na izložbi su dodatno elaborirani i kroz pripremni materijal koji prethodi njihovom nastanku, a koji uključuje i (s)likovne medije – fotografiju, crtež, storyboard, kao i dokumentaciju, mape i beleške autorke. Prateći materijal ujedno doprinosi iščitavanju sadržaja videa, kao i praćenju mentalnog procesa koji prethodi njihovom nastanku. Tu prepoznajemo ono što Biljana Tomić formuliše kao savladavanje „iskustva tela i iskustva mišljenja“ u njenom opusu, a što se pojmovno može svesti na dah kao esenciju istovremeno duhovnosti i telesnosti bića, inaugurišući dah istovremeno i kao formalno sredstvo medijskih transmutacija.
„Evagitto“ (1991), prvi u nizu video radova ove umetnice, kroz tematski sloj priče o Adamu i Evi predstavlja tri faze čovekovog života (detinjstvo, mladost i zrelost), a proces njegovog nastanaka koji pratimo na storyboard-u upućuje na proces preobražaja (u video radu formalizovan kroz pretapanje audio-vizuelnih sekvenci), kao osnovnu komponentu trajanja. Služeći se minimalnim grafičkim simbolima – lišće, tekst, voće i ruke – umetnica kreira vizuelnu dispoziciju korišćenih kadrova na osnovu strukture srednjovekovnih iluminiranih rukopisa, uspostavljajući na taj način analogiju između forme i sadržaja. Statični kadrovi nadalje se nadograđuju dinamičkim prikazom performativne igre ruku, koja na određen način utapa statičnost zapadne religiozne misli (dogme) u performativnost istočnih religioznih tradicija[2], naglašenu kroz podražavanje položaja mudri.
Preokupiranost formom rituala nije vidljiva samo kroz ono što je pokret, gest i telesni izraz, već takođe kroz glas (jednu od manifestacija odnosa uzdaha i izdaha) autorke, koja uz osmišljavanje svojih video radova, takođe izvodi i muzičku podlogu na kojoj oni nastaju.
Razgradnju ideje telesnosti možemo sagledati ne samo kroz prisustvo telesnog, već takođe i kroz odsustvo prisustva – motiv prisutan u video radu „Non nobis“ (1996). I ovaj rad se bavi tematizacijom jedne teme iz religiozne istorije, a fenomenološki korespondira sa Norainim mestima sećanja. Telesnost se u njemu manifestuje kroz ideju Rikerovih „mrtvih istorije“ i odsutno prisustvo pariskih templara. Beležeći kamerom tragove prostora na kojima su templari obitavali, umetnica svojim fizičkim prisustvom na datim mestima u-dah-njuje život postojanju jednog krstaškog reda i istražuje odnos materijalnosti prostora i nematerijalnosti (nestalnosti, performativnosti) postojanja. Vizuelni aspekat rada praćen je glasovnom podlogom koja kombinuje pojanje kur’anskih ajeta i izricanje presude templarima 1313. godine na francuskom jeziku. Iščezavanje prisustva i pretapanje i ovde igraju važnu ulogu u montažnom procesu i kontinuiranim dvostrukim ekspozicijama, koje prate prelaze iz jedne sekvence ka drugoj. Elementi prirode i elementi arhitekture sakralnih zdanja učestvuju u konstruisanju vizuelnih struktura simbola stradanja, vremena i večnosti (krstolike forme), dok samim kretanjem kamere i ulogom montaže i one dobijaju dinamiku izvođačkog, simulirajući „kosmogonijske alternative istorije kao istorije ka kretanju procesa preobražaja“ (Biljana Tomić).
I sam video-reperformans, rađen u produkciji Filmarta uz podršku Filmskog centra Srbije, nastaje kao čin arhiviranja tragova sopstvenog prisustva u prostorima Galerije SKC-a u Beogradu i Galerije ŠKUC-a u Ljubljani. Čin ponovnog izvođenja (2019) tri rana performansa – „Flautaum“ (1979), „Flauta8“ (1981) i „Nodus Vitae“ (1986) — posredno preispituje prirodu umetnosti performansa, njene propozicije, mogućnost medijalnosti performansa i funkciju medijatizacije performansa. Intermedijalno prevođenje zvuka u ovom slučaju se odvija kroz telo (sviranjem flaute, postavljanjem instalacije), sliku (iscrtavanje sinusoide u prostoru koja vizualizuje zvučne talase) i zapisom kamere koja beleži ukupan postupak.
Rekreirajući čin koji se odvijao u prošlosti, umetnica na određen način vrši auto-istorizaciju svog rada i učestvuje u procesu medijatizacije izvođenja, koji tako medijatizovan poseduje sposobnost menjanja sopstvene ontologije. Nekadašnje sada i ovde, kontekstualizovano video-reperformansom, referiše na tada i onda, dok sadašnje sada i ovde prestaje da bude vremenski ograničeno i počinje da funkcioniše kao mogućnost beskonačne repetitivnosti jednog performativnog čina. Kustoskinja Slađana Petrović Varagić, ujedno i producentkinja ovog video-reperformansa, napominje da su medijatizovani performansi Dragane Žarevac, nastali tokom 80-ih godina, nosili karakteristike autorskog zapisa videografa koji ih je beležio, a u skladu sa duhom vremena, takođe su posedovali stilska obeležja muzičkih spotova novog talasa (Fields of change, 1988). Podatak je indikativan za istoriografsku analizu čina izvođenja, koji u datom kontekstu nije moguće sagledati nezavisno od subjektivnog pogleda kamere, kao ni nezavisno od vremenskih rezova nastalih tokom montaže.
Ponavljajući performanse koji su prvobitno izvođeni u periodu između 1979. i 1986. godine, autorka se bavi dokumentovanjem svog rada u izmenjenom vremenskom kontekstu, oslanjajući se na medijatizaciju koja poštuje načelo „neutralnog vizuelnog koda, a što će reći – upotrebu statičnog totala, bez promene planova, i bez rezova u montaži. Rekontekstualizacija ovde podrazumeva takođe izvođenje u kom je telesna sa-prisutnost, transponovana u sa-prisutnost izvođača i kamere, dovodeći u sumnju nužnost medijalnosti performansa u interakciji sa publikom, a otvarajući mogućnost sagledavanja performansa kao medija koji ima sposobnost telesnog rekreiranja prošlosti i arhiviranja sopstvenog prisustva. Iako dati video možemo posmatrati i isključivo kao video-dokument, on i kao takav naglašava ulogu tela kao sredstva ponovnog ispisivanja praznih polja istoriografije.
NASLOVNA FOTOGRAFIJA: Frejm iz video rada Balans – reperformans Flautaum – 1979, 2020, snimatelj Vladan Obradović
[1] Navedeno prema: Petrović Varagić, S. ,,Beskonačni bitak“, u: ,,Dragana Žarevac – Prošireni arhiv/ Otelovljeno prisustvo“, katalog izložbe. Beograd: MSUB, 2021, 7. (katalog u pripremi, još neobjavljen)
[2] U istočnjačkim religijama, hinduizmu, budizmu, kao i sufizmu koji vuče poreklo iz drevne persijske tradicije, sprovođenje religioznog rituala odvija se kroz aktivnu upotrebu tela i obrede poput joge, meditacije, plesa, tantričke prakse. Za razliku od hrišćanstva, koje teži anuliranju tela radi dostizanja duhovnosti i sprovodi obred kroz pojanje i simboličko ponavljanje eklezijastičke istorije, u istočnim kulturama je upravo telo sredstvo sjedinjenja sa apsolutom, shvaćenim u zavisnosti od konteksta kao Bog, božanstvo, vrhovno biće, ništavilo.
