Analitički pregled selekcije Hrabri Balkan Festivala autorskog filma

Selekcijom programa Hrabri Balkan minulog Festivala autorskog filma u Beogradu (2023) naizgled dominiraju (post)jugoslovenski narativi (i autori) koji, povremeno polazeći od arhitekture određenih zdanja, stvaraju nacrt za jednu moguću arhitekturu duše, saplićući se usput o staze odrastanja i ponore umiranja. Među devet naslova (plus Ne očekujte previše od kraja sveta Radua Žudea, prikazanog u okviru selekcije, ali van konkurencije) nalaze se tri dugometražna dokumentarca, različitih žanrova i različitih, pa i hibridnih pristupa, dva kratkometražna dokumentarna, dva igrana i jedan animirani film, koji u celini gledano pokazuju da hrabri iskoraci ponekad obitavaju u jednostavnim pričama, u unapred zadatim diskursima i neizostavnim klišeima. Slučajno ili namerno, oni nude jednu retro(–)viziju savremenosti koja se katkad nazire kao bljesak prošlosti, od jugonostalgije do postjugoslovenskih traumatskih poremećaja.

Svojim engleskim naslovom (Silence of Reason), film Šutnja razuma (Severna Makedonija, Bosna i Hercegovina, 2023, 63’) Kumjane Novakove na nivou konotativnog nagoveštava monstruozne masovne zločine (The Silence of the Lambs), predstavljene kroz filmsku formu koja nastoji da reprodukuje ili da se približi sistematičnosti sudske procedure, pri čemu se oslanja na metode i principe medijske arheologije, iskopavajući slojeve ratnih zločina. Montažna obrada arhivskog materijala (Jelena Maksimović) i tonska obrada svedočanstava podražavaju žanrovsku mešavinu psihološkog trilera i forenzičke rekonstrukcije, vizuelnim akcentovanjem prostorno-vremenskih vakuuma, kao i auditivnim i grafičkim oznakama zaštićenih svedoka, koji su ujedno očevici i oštećeni. Početni natpis prikazuje citat Hane Arent, usmeren preispitivanju (ne)predstavljivosti užasa (Holokausta), za kojim sledi tekstualni zapis obdukcionog nalaza, koji najavljuje faktografski pristup i neutralnu tačku posmatranja. Film donosi svedočanstva žena koje su tokom rata u Bosni i Hercegovini boravile u kampovima u Foči, gde su bile izložene silovanjima, prostituciji i trgovini belim robljem. Smenjivanje tekstualnih transkripata i audio zapisa kao vizuelnu podlogu koristi video-trake koje nude slike „opštih mesta“ potonjeg rata, kompatibilnih sa sadržajem svedočanstava. Formalna sredstva nastoje da pruže sliku ratnih zločina lišenu nacionalnih predrasuda, vikarijske viktimizacije ili ideološke manipulacije, dajući ponegde oskudne ili istovetne, ali dovoljno eksplicitne detalje komunikacije žrtava i počinilaca. Naslovna tišina pored aluzije na jaganjce Hanibala Lektora takođe barata pojmom tišine kao jednom od ključnih reči rata u Bosni i Hercegovini, a naročto čina silovanja (kako u ratu, tako i šire). Pojam se spominje u jednom od svedočanstava kao prateći atribut, radnja i metafora (seksualnog) zlostavljanja. Istorijski značaj svedočenja zabeleženih pred međunarodnim tribunalom i njihov doprinos međunarodnom pravu prezentovan je kroz informativne titlove koje preuzimaju funkciju odjavne špice filma. Osoben pristup primećen je i od strane žirija koji je Šutnji razuma dodelio nagradu najhrabrijeg filma Hrabrog Balkana, ističući da „kroz svеdеnu prеzеntaciju forеnzičkih dokaza, sudskih svеdočеnja i transkripta, rеditеljka i njеn tim transformišu strahotе iza uznеmirujućih podataka u razorno prеcizan formalni jеzik lišеn ičеga suvišnog, nеjasnog ili еmocionalno manipulativnog“.

Projekt (Nemačka, Nigerija, 2023, 25’) Daneta Komljena takođe polazi od zapisa sećanja, pružajući kroz uvodnu arhivsku sekvencu možda i najznačajniji aspekt filma, nadograđen prikazom ostataka života unutar preživelog skeleta velikog projekta izgradnje sajmišta u Lagosu (Nigerija), predvođenog kompanijom Energoprojekt i arhitektom Zoranom Bojovićem. Struktura filma pripada jednoj već ustaljenoj matrici dokumentaraca koji se bave propadajućim ostacima socijalističke (jugoslovenske) arhitekture unutar nekadašnje zemlje, a zatim i diljem sfere jugoslovenskog kulturnog uticaja. Nedovršenost naslova izvedenog iz naziva kompanije podudara se sa opštom nedovršenošću filma, koji tako funkcioniše kao neki film-projekt revizije sećanja pohranjenog u nostalgičnim obrisima hramova koji su se ponosno protezali kroz zemlje trećeg sveta.

Motel (Hrvatska, 2023, 29’) Filipa Mojzeša takođe predstavlja tragove sećanja na izdanke jugoslovenskog nacionalnog projekta, neposredno manifestovane kroz arhitekturu, ovaj put motela Plitvice. Film počinje sekvencama iz TV reportaže o motelu iz 1984. godine, jukstaponirajući sećanje na živu prošlost sa prizorima izumrle sadašnjosti, u kojoj opustošena ahitektura motela sada jedva prehranjuje malobrojnu grupu ionako nepotrebnih radnika. Nekadašnji ekonomski uspesi preduzeća prikazani kroz cifre date u uvodnoj sekvenci oštro kontrastiraju sa podacima koje čujemo tokom scene radnog sastanka, potcrtavajući aktuelna pitanja radničkih prava. Slično kao kod Komljena, retorika i poetika arhitekture se nalaze u dijalogu sa njenim unutrašnjim socio-ekonomskim strukturama, koje su zaglavljene u nekom drugom vremenu i sistemu. Za razliku od Komljena, koji koristi heterogene, često i „siromašne“ video materijale, kod Mojzeša je slika u saglasju sa arhitekturom, koja u sadašnjem „ništavilu“ dolazi do izražaja, jasna i prozračna.

Kratko putovanje (Francuska, 2023, 17’) Erenika Bećirija u pozadini pripoveda sudbinu balkanske emigracije i nastojanja prilikom ostvarivanja sna o dobijanju pasoša Evropske unije – u birokratskom smislu simbola rešavanja životnih problema – dok u prvi plan postavlja ljubavnu priču dvoje mladih Albanaca koji se rastaju kako bi devojka putem braka sa francuskim državljaninom dobila papire. Dolazak u stranu zemlju i proces pregovaranja oko ugovorenog braka stvaraju u ovom kratkom igranom filmu atmosferu blisku komunikacijskim kanalima trafikinga, u kojoj preovladava međusobna strast i posvećenost dvoje ljudi koji se nadaju boljem sutra.

Od kratkog putovanja do road movie-ja, Neka cvjeta rosno cvijeće (Crna Gora, Srbija, 2023, 17’) Ivana Bakrača govori o jednom kratkom i jednom dužem putovanju, slučajnim susretima i planiranim rastancima. Na putu kroz crnogorsko primorje, Nikola (Nikola Pavlović) upoznaje Maju (Maja Šuša), s kojom nastavlja put nakon što mu se pokvari automobil. Iz njihovog razgovora saznajemo da je on pošao na put s namerom da se oprosti od prijatelja, koji je – kako se ispostavlja do kraja filma – preminuo i kremiran, i čije telo čeka da bude vraćeno u more. Simpatije koje se rađaju između dvoje ljudi, vidljive pre svega sa Majine strane, sudaraju se sa apatičnošću i setom prisutnom kod mladića, i kroz usputne dijaloge nagoveštavaju prolaznost života i spontanost njegovih plima i oseka. Čini se da pejzaž u kom je film snimljen nudi poseban izazov za kameru (direktorka fotografije Staša Bukumirović) koja na momente strmoglavo prati stenovite obrise krša, zaliva i morskih vidikovaca, stvarajući neobičnu ritmičku konsonancu sa naslovnom numerom.

27 (Mađarska, Francuska, 2023, 10’) Flore Ane Bude je još jedna coming of age priča koja mapira pomeranje socio-starosnih granica odrastanja, adresirajući istovremeno i aktuelni ekonomski kontekst. Nasuprot svojoj ontološkoj funkciji, odabir animacije radi prikazivanja priče o devojci koja u drugoj polovini svojih dvadesetih živi sa roditeljima i mlađim bratom, dok slobodno vreme provodi prepuštajući se seksualnim fantazijama i opscenim izlascima, doprinosi realizmu filma, čiji zaplet barata klišeima iz savremenog života mladih. Ova kratka priča počinje retrospektivnom naracijom, koja je ujedno umetnuti san, i ne ide dalje od jasnog skiciranja konteksta, eksplicitno označenog kroz zvuk sa radija. Film pruža uvid u dokoličarsku svkodnevicu mlade devojke koja je prekinuta suočavanjem sa policijom nakon nesreće na biciklu uzrokovane konzumacijom ilegalnih supstanci. Ovaj kratki animirani film akvarelne teksture i fovističkog kolorita koji prerasta u psihodelični dizajn nudi eksplicitne erotske sadržaje koji, dok bi u analognom igranom filmu potencijalno izgledali vulgarno ili banalno, ovde kroz naivnost forme kreiraju određenu nevinost sadržaja.

Film Srce (Bosna i Hercegovina, Srbija, 2023, 16’) Gvozdena Ilića predstavlja romantičarsku priču kroz motiv devojke koja luta gradom noseći svoje slomljeno srce. Film odlikuje stilska kombinacija kempa i kiča, upotreba bidermajer enterijera, scenskih kulisa i retro prizora ulice, snimljenih tako da nezavisno od voice over-a podražavaju strukturu video-spota neke rok balade (možda Rolling Stones-a, mada pomalo i nekih sekvenci iz Godarovih filmova). Dok se dijegetička naracija odvija gotovo bez replike, prateća zvučna slika, koja se mimoilazi sa vizuelnom naracijom, sastoji se iz monologa imaginarnog muškarca koji traži srce devojke. Motiv slomljenog srca prisutan je eksplicitno kroz njegov objektni pandan – srce zaključano u kutiji, namenjenoj tome da štiti njegovu krhkost i ranjivost, iako ga time sprečava da kuca. Opšta sentimentalnost filma prožeta je slikama iz života grada (Sarajeva), kao i nekih njegovih urbanih punktova, zgrada, sokaka, tramvaja. Poigravanje metakomunikacijskim signalima kroz inverziju odjavne i najavne špice filma doprinosi ludičkom karakteru narativne strukture, u velikoj meri zasnovane na implicitnoj i donekle intermedijalnoj citatnosti.

Pero (Slovenija, 2023, 98’) Damjana Kozolea se može ukratko opisati kao biopic o slovenačkom glumcu Peteru Musevskom, međutim, to nije samo dokumentarac. „To je celovečernji, dokumentarni, igrani, arhivski, eksperimentalni, terapeutski, memorijalni itd. film.“ Poreklo takve fragmentarne, mozaičke strukture filma možemo tražiti u samoj priči, čiji prvobitni scenario (za film Nije sve bilo kako ti je rekla) biva izlomljen ličnom i kulturalnom traumom koja je usledila nakon samoubistva naslovnog junaka. Naslov filma koji koristi nadimak protagoniste upućuje na biografsku priču, međutim prvobitni kadrovi (preuzeti sa telefona Musevskog) poznavaocima španskog jezika će nametnuti pomisao da je u pitanju priča o psu. Nimalo slučajno, taj filmovani sinhronicitet otkriva svoj smisao kako film odmiče kraju, gde se navode Perove reči: „Pingo je moje drugo ja“. Sakupljajući komadiće nesnimljenog dokumentarca o glumčevim strahovima, reditelj se služi raznovrsnim sredstvima da oda omaž blisko povezanom radu i ličnosti umetnika, usput nudeći refleksiju nad pojedinim široko rasprostranjenim fenomenima, kao što su anksioznost, depresija, alkoholizam, samoubistvo. U skladu sa tim, ovaj filmski portret (čoveka i psa) iz studije jednog karaktera skicira i anatomiju jedne bolesti koja ogoljava kao svojevrsna rupa u duši.

Da je Engleski pacijent na svojim mapama crtao Jugoslaviju svedoči El Šat – nacrt za utopiju (Hrvatska, Srbija, 2023, 96’) Ivana Ramljaka, još jedan film koji se već na prvi pogled odlikuje prepoznatljivim montažerskim rukopisom Jelene Maksimović. Ušavljen u odveć prisutnu praksu rada s arhivskim materijalom, El Šat se služi foto i video arhivom i audio naracijom, sa interpeliranim snimcima memorijalnog kompleksa El Šat i sekvencama recitatorskih nastupa. Film vrlo informativno govori o jednoj manje poznatoj epizodi iz perioda NOB-a – zbegu sa otoka Vis – koji je Josip Broz Tito tražio da se preduzme, radi zbrinjavanja manje radno sposobnog stanovništva. Putovanje iz Dalmacije, preko Italije u egipatsku pustinju, vizuelno je dočarano uz egzotične slike orijenta i ne baš sasvim lišeno kolonijalne optike, iako je ona posredovana dekolonijalnom prizmom jugoslovenske ideologije. Opisana svakodnevica života u El Šatu podržava misao jedne od učesnica zbega navedene na početku filma: „ako je ikad igdje ostvarena ideja komunizma, onda je to bilo u El Shatt-u“. Daleko od stvarnosti Drugog svetskog rata, jugoslovenska frakcija usred egipatske pustinje integrisala se u komunu bogatu kulturnim i edukativnim sadržajem, baletskim i horskim trupama, likovnom školom, zdravstvenom zaštitom, slobodno ispovedanom religijom kao i slobodnom ljubavi. Paralela sa Engleskim pacijentom ne potiče samo od romantične vizure, i to idealnog života koji motiviše tok filma, već se čini i kao intencionalna aluzija koja uslovljava početne kadrove, odabir određenih arhivskih materijala, pa i priču o pustinjskim vetrovima, naročito gibliju, koji nalikuje jadranskim burama.

Lutajući sećanjima na neka davna proleća i zadirući u slojeve bliske istorije i daleke sadašnjosti, navigovanje selekcijom Hrabrog Balkana vodi razuđenim drumovima realnosti filma i iluzionizma života, pričajući neke poznate priče na nove načine, ili pak obrnuto, služeći se poznatim filmskim metodama za otkrivanje nepoznatih priča. Narativno i/ili formalno, ovi filmove vrve od transgresija, prelazaka granica (država, žanrova, sećanja), migracija, provocirajući izvesnost sudbine i neizvesnost sećanja.

(Fotografije iz filmova Neka cvjeta rosno cvijeće, Šutnja razuma, 27 i El Šat – nacrt za utopiju objavljene su uz odobrenje press službe Festivala autorskog filma u Beogradu.)