Goran Marković i njegova dela predstavljaju jedan od stubova jugoslovenske kinematografije, koja je u isto vreme i nasleđe svih regionalnih kinematografija danas. Njegovo ime najčešće se spominje u kontekstu takozvane Praške ili Češke filmske škole, a u koju pored Markovića, filmski teoretičari ubrajaju i Srđana Karanovića, Gorana Paskaljevića, Lordana Zafranovića i Rajka Grlića.
Marković je nakon studija na FAMU započeo jednu od plodnijih filmskih karijera na prostoru Jugoslavije (SFRJ), tokom koje je, između ostalog, nagrađen sa dve Pulske arene, kao i Sterijinom nagradom za pozorišni tekst „Turneja“. Tokom svoje karijere snimio je 13 igranih dugometražnih filmova, preko 20 dokumentarnih filmova, a potpisuje i sedam pozorišnih komada.
Ova analiza biće fokusirana na četiri ostvarenja u opusu reditelja, koja će poslužiti kao uzorak upravo zbog razlika u tematskom i žanrovskom spektru – „Specijalno vaspitanje“ (1977), „Variola vera“ (1982), „Nacionalna klasa“ (1979) i „Turneja“ (2008). Upravo ova odlika Markovićevih filmova, da brišu granice između žanrovske i autorske kinematografije, glavna je karakteristika njegovog autorskog stila.
Ako žanr možemo definisati kao niz pravila po kojima funcioniše filmski jezik onda za stil možemo reći da podrazumeva način na koji reditelj ta pravila oblikuje prema svom senzibilitetu, odnosno, način na koji reditelj „krši“ ova pravila. Ritam Markovićevih filmova diktira lična karta živopisnih likova. Izuzetno slobodan pokret kamere koji gledaoca skoro uvek drži blizu junaka, omogućava snažnu identifikaciju, ali isto tako i dopušta da karakter diktira tempo radnje. U fotografiji njegovih filmova dominira ljudski lik, dok je autorski komentar na stvarnost suptilno sadržan u svetlosnim atmosferama.
„Specijalno vaspitanje“ (1977) predstavlja duboko emotivnu i mračnu socijalnu dramu koja preispituje društvenu stvarnost. Baveći se apsolutnom marginom društva, Marković postavlja pitanja o celokupnom funkcionisanju tog društva. Radi se o donekle podeljenoj tački fokalizacije, koja u svakom slučaju najviše pripada Peri, ali Marković vešto koristi lik vaspitača Munižabe, da bi postavio emotivni ton koji stvara balans između sveta odraslih i sveta domaca, izbegavajući crno-belu strukturu. Kroz intiman odnos potrage za zamenskim ocem i sinom dvojice usamljenih ljudi, reditelj govori o odnosu koji društvo zauzima prema neprilagođenima, njihovoj nemoći da promene svoju poziciju i pobuni koja se prirodno budi. U odabiru margine, ali i u estetici, pa i načinu snimanja, moguće je povući paralelu i sa Skorzeseovim „Taksistom“ (1976). Deluzionistička slika grada, kao i svetlosne atmosfere, naročito noćnih scena, odaju utisak hladne, usamljeničke sredine. Zamagljena svetla grada ostavljaju utisak izopštenosti likova. Istovremeno, svetla predstavljaju udaljena i sjajna obećanja koja za junake ostaju neostvariv cilj. Dnevne atmosfere su gotovo uvek prikazane kroz mrenu oblaka, dajući brutalno oštru, osvešćujuću i sivu sliku stvarnosti. Sve boje kojima se Marković koristi u ovom filmu, ma koliko bile žive, odaju utisak hladnoće. Muzika (Zoran Simijanović) ima izrazito aktivnu ulogu, igrajući se sa prizvukom detinjstva i nevinosti. Muzika diktira atmosferu pomešanih osećanja, koja je konstanta u Markovićevom opusu. Istovremeno, autor zvučnom slikom ublažava dejstvo sumornih scena, ali zadaje i melanholičan predznak koji motiviše na dublje promišljanje sudbine junaka, kao i celog društva. Iako ovo ostvarenje prožima snažan autorski stil, žanrovski je u pitanju socijalna drama sa elementima coming-of-age filma.
Kada je reč o događajima iz stvarnog života i njihovim filmskim interpretacijama, uvek se radi o zahtevnom zadatku za autore, zbog velike odgovornosti prema učesnicima, ali što je još važnije, prema publici koja ne spada u savremenike događaja koji se prikazuje. Unutar odgovornosti, međutim, nalazi se i činjenica da se u igranoj strukturi radi o slobodnoj, umetničkoj interpretaciji stvarnog događaja koja uvek mora da sadrži i i dodatni idejni sloj. Stoga je ravnoteža između činjenica i dramske interpretacije izuzetno važna, a meri se idejom koju film sa sobom nosi. Na ovaj način, kada se radi o filmovima inspirisanim stvarnim događajima oni već nude osnovu za poigravanje sa žanrom i stilom. U filmu „Variola Vera“ (1982), Marković se bavi epidemijom velikih boginja u SFRJ koja se odigrala 1972. Opredeljuje se za film-karantin, te je cela radnja ograničena na prostor Opšte bolnice u Beogradu koja će biti izolovana zbog epidemije. Dramaturgija talačke krize žanrovski svrstava ovu priču u domen trilera sa primesama horora. Marković se takođe opredeljuje da u fokus radnje stavi studiju karaktera u kriznoj situaciji, te se od presudne važnosti za radnju ispostavljaju upravo složeni karakteri a ne unapred utvrđena žanrovska matrica. Takođe, radi se o situaciji u kojoj je uzorak likova, kao i ovakav autorski pristup, idealan za kritički presek društva jer obuhvata gotovo sve njegove slojeve. Marković dovodi u pitanje rukovodstvo i autoritet starijih, ali i boljke malograđanskog društva, muško-ženskih odnosa, kao i opredeljenja mlade generacije. Za autorski film, radi se o odviše napetom ritmu montaže, trilerskoj neizvesnosti kao i sekvencama, pa i kadrovima čija je jedina svrha izazivanje straha. Sa druge strane, za žanrovske matrice trilera i horora, ovo je film sa velikim brojem scena koje ne pokreću radnju, već je proširuju po horizontalnoj dramaturškoj osi, otkrivajući živote i karaktere likova. U pogledu estetike i ritma, Marković ostaje u žanru, rušeći njegova pravila dramaturškim sredstvima. Takođe, ovde je reč i o političkom filmu, koji sadrži jasan autorski kritički stav o sistemu.
Možda jedna od poznatijih uloga Dragana Nikolića je ostvarena upravo u filmu Gorana Markovića „Nacionalna klasa“ (1979) u kojoj on tumači legendarnog Flojda. Kroz uzbudljivu priču o automobilskom trkaču Flojdu, koji asocira na neposlušne, zavodljive i hirovite junake filmova francuskog novog talasa, Marković govori o mladoj generaciji Jugoslovena. Ovaj film se može definisati kao film o odrastanju, odnosno kao priča o krahu mladalačkih snova, ali i kao isečak iz života koji najavljuje novo doba. U pravom smislu reči radi se o generacijskom filmu koji zarobljava duh jednog vremena. U saradnji sa kompozitorom Zoranom Simijonovićem, Marković opet aktivno koristi muziku kako bi potpomogao ritam filma. Ona je u skladu sa tempom i doprinosi egocentrizmu protagoniste te njegovom imidžu koji prerasta u mit o mladosti. Pored muzike, ritmu ovog filma doprinosi i priroda priče o vozaču automobilskih trka, zbog čega je ovo ostvarenje dobar primer specifičnog filmskog ritma Markovićevih filmova. Reditelj koristi žanrovsku matricu sportskog filma, dok dramaturškim rukavcima sprovodi svoj autorski stil. Zbog toga, „Nacionalna klasa“ ne govori o usponu mlade nade automobilskih trka, niti o tragičnoj sudbini beskrajno šarmatnog i nestašnog karaktera (u čijoj građi se nalazi deo stilizacije koji otkriva autorski stav o težnjama cele generacije) kao što je slučaj u žanru filmova o sportu. Naprotiv, radi se o analizi problema odabrane generacije, kao i o suštinskoj usamljenosti egocentričnog protagoniste. Estetski, Marković hipertrofira fotografiju različitim elementima: frizurama junaka, ali u pogledu kostima, naročito protagoniste Flojda. Kvalitet se ogleda upravo u činjenici da reditelj i pored ovakvih intervencija ostaje u domenu realizma, pa su tako u pitanju trkačka odela jarkih boja za koja možemo reći da su svakako upotrebljena u ovom sportu. Fotografija je pretežno u polju žanra, puna jarkih boja i dinamičnog pokreta kamere, koji odgovara žanru sportskog filma. Akcentovanjem ključnih osobina likova i stilizovanim hipertrofiranjem njihovog ponašanja, Marković ostavlja svoj autorski pečat.
Film koji je napravljen u godinama posle raspada Jugoslavije a koji se bavi krvavim nastankom država koje su iz nje proizašle prvo je postojao u obliku pozorišne predstave. „Turneja“ (2008) je specifičan road-movie koji problematizuje ignorisanje društvenih problema od strane onih koji bi morali da budu najsvesniji društvenih problema. Postoji izvesna asocijacija na film Slobodana Šijana „Ko to tamo peva“ čija je radnja smeštena uoči aprilskog bombardovanja Beograda 1941. godine. U oba ostvarenja radi se o putovanju junaka koji su nesvesni okolnosti u kojima se nalaze, a koje se ubrzano menjaju. Žanrovski, „Turneju“ možemo svrstati u ratni road-movie, ali od analizirana četiri ostvarenja u ovom filmu je snažnije akcentovan Markovićev stil nego žanrovska odrednica.
Marković se uspešno koristi izvanfilmskim likovima glumaca koji tumače glavne uloge kako bi akcentovao simboliku surovog brodoloma Jugoslavije i bezumnog nasilja koje je usledilo. Tako Dragan Nikolić igra podjednako poznatog glumca iz fiktivne serije „Izbrisani” (umesto „Otpisani“) koji za vojnike sa kojima se susreću predstavlja idola. Na ovaj način se, upotrebom izvanfilmskih ličnosti Josifa Tatića, Dragana Nikolića i Mire Furlan, koji jesu bili simboli jugoslovenskog filma, Marković aktivno osvrće na sunovrat koji je značio rat i cepanje zemlje, na jedinstven način rušeći filmski „četvrti zid“ između glumaca i likova koje tumače. Marković pravi još nekoliko vrlo jasnih i daleko manje suptilnih iskoraka u snažne autorske postupke koji odstupaju od žanrovskog filma, ali i od suptilnosti kojom je do tada sprovodio svoj autorski rukopis. Kada u završnici putovanja mlada glumica iz Beograda, Jadranka (Jelena Đokić) izvodi monolog Ifigenije iz Euripidove „Ifigenije na Aulidi“ Marković napušta domen verovatnog i zalazi u oblast poetskog realizma. Ovo potvrđuje i poslednja scena u filmu koja se završava gašenjem reflektora na pozorišnoj pozornici, čime reditelj napušta žanrovsku matricu, insistirajući na stilskim određenjima ovog ostvarenja.
Glavno polazište svakog od ova četiri filma su trodimenzionalni likovi koji omogućavaju gotovo trenutnu identifikaciju. Zatim, svi ovi likovi dele nit melanholičnog duha sa dozom prepoznatljivog humora, gradeći živopisan autorski svet. Izlomljena prizma kroz koju Markovićevi junaci vide svet, istovremeno je prožeta humorom i tugom. Na dramaturškom polju, u samo središte svih svojih filmova, pa čak i kada je reč o „Varioli veri“ koja se oslanja na stvarni događaj, Marković uvek akcentuje međuljudske odnose u domenu privatnog. Kada je u pitanju fotografija, on daje brutalno oštru i jasnu sliku sveta, čije boje čak i kada su jarke, deluju ohlađeno. Hladna temperatura njegovih autorskih slika obojena je neretko ciničnim humorom ili blago sarkastičnim akcentovanjem osobina likova.
Ključni činilac koji povezuje opus Gorana Markovića, zaokružujući njegov autorski stil, jeste prepoznatljiv ritam, koji je uspeo da prošije kroz najrazličitije narative. Brz tempo, koji proizilazi iz dinamičnih likova, ostvaruje ritam koji korespondira sa različitim žanrovima. Ovakav ritam odlikuje i činjenica da Marković ne koristi ekspoziciju kako bi upoznao gledaoca sa svetom svojih junaka, već je postavlja tako da tempo deluje ubrzano već na samom početku filma. Posledica ovakvog postupka je utisak razrađenog filmskog sveta na samom početku priče, koji uvlači gledaoca u središte radnje. Ovakav filmski ritam doprineo je da njegova ostvarenja ne ostanu zarobljena u vremenu već da korespondiraju i sa sadašnjim trenutkom bez obzira na vreme u kojima su nastala.
