Esej o filmu Američki medved (Black Bear, 2022) Lorensa Majkla Levina
Festival američkog nezavisnog filma – Indie Belgrade ispostavlja se kao prostor u okviru kog se ne samo predstavljaju, već i aktivno teorijski promišljaju ostvarenja savremene severnoameričke nezavisne produkcije. Plastička ilustracija fluidnosti koncepta – (američkog) nezavisnog filma – na određen način sumirana je u pratećoj festivalskoj publikaciji koja predstavlja zbornik tekstova sa prošlogodišnje konferencije „Nezavisni autori u novom veku tehničke reprodukcije“. Polifonija u njoj sabranih autorskih glasova pruža multiperspektivno sagledavanje fenomena, koje negde svesno, negde nesvesno potvrđuje da je reč o široko rasprostranjenom pojmu i „ozloglašeno teškom konceptu za definisanje“[1].
Miroljub Stojanović svoj uvodni tekst započinje u maniru bespoštednog otrežnjenja, navodeći tvrdnju čikaškog profesora istorije filma, Milana Pribišića, koji kaže da je američki nezavisni film iluzija. Saša Radojević, jedan od urednika ovog izdanja, polazi od praktičnih aspekata nezavisne produkcije, ističući neizostavnu prednost koju je ovoj sferi filmske proizvodnje pružila „tehnološka revolucija u domenu digitalne filmske opreme“[2]. Na tragu datih ideja, Dragan Jovićević zaključuje da „ideal filmske nezavisnosti simbolizuje se u samom idiomu – niskobudžetni film“[3]. Međutim, jasno istaknuta svojstva onog što zovemo nezavisnim filmom, da se opet pozovemo na reči urednika, koja se „odnose se na slobodu u izboru sadržaja, portretisanih likova, načina pripovedanja i rediteljskih postupaka“, potvrđuju Stojanovićeve reči da „postoji nešto što je načelno neokupirani prostor američkog nezavisnog filma, a to je duh nezavisnog filma“[4].
Jedno od uporišta tog duha nezavisnog filma već smo trasirali na razmeđi amerikanofilije, filmofilije i metafilma[5], pri čemu film Američki medved[6] Lorensa Majkla Levina, dobitnik Glavne nagrade ovogodišnjeg festivala, funkcioniše i kao paradigmatska potvrda teze. Ovo kompleksno metafilmsko ostvarenje predstavlja ujedno film-u-filmu i film o filmu, koje u svojoj dvodelnoj, propusnoj naraciji, pojednostavljeno govoreći, u prvom delu predstavlja autorsku refleksiju nad stvaranjem i prirodom filma, dok u drugom podražava dobro poznate obrasce onog što ćemo nazvati narativnim filmom-u-filmu, koji se za razliku od onog formalnog može jednostavno opisati i kao film o snimanju filma.
Kompoziciono vrlo jasan, minimalistički čist, početni prizor filma predstavlja uvertiru u sekvencu koja se ponavlja poput intervala, u kojoj glavna glumica hoda od jezera do sobe u letnjikovcu gde boravi tražeći inspiraciju za pisanje filmskog projekta. Upotreba ovog prilično mediativnog vizuelnog motiva najpre je akcentovana početnim ponavljanjima, zatim inkorporirana u narativne okvire prvog dela filma i kao jedna od snimajućih scena unutrašnjeg filma u drugom delu, dok na samom kraju ona funkcioniše kao neosporni lajtmotiv okvirnog filma koji otkriva višestruke aluzije sadržane u naslovu.
Opisan od strane žirija kao „dramatičan ljubavni trougao života, filma i ljudske strasti“, Američki medved ujedno prikazuje rotirajući ljubavni trougao Alison (Obri Plaza), Gejba (Kristofer Abot) i Bler (Sara Gejdon). U prvom delu Alison je glumica i rediteljka koja pravi male nezavisne filmove, „koje niko ne gleda“, a dolazi u letnjikovac s namerom da otkloni takozvanu kreativnu blokadu. Već tu pronalazimo jedan vrlo karakterističan metafilmski motiv, a to je ono što bismo definisali kao preispitivanje (ne)mogućnosti stvaranja, koji se često prepliće sa srodnim i inim motivima poput motiva propalih umetnika[7], ali i motivom kolizije između produkcije filma i filma kao umetnosti (koji će podrobno biti tematizovan u drugom delu ovog filma). Sa reputacijom „teške“ glumice i (ne)ostvarene indie rediteljeke, lik Alison raskrinkava i izvrće stereotipe vezane za njen pol i rod, kao i profesiju, i vrši inverziju tipske reprezentacije (filmske) zvezde, što je čini antijunakom, parodijom umetnika.
Prvi deo filma gradi se na osnovu poznatih premisa dijaloških (melo)drama, koje podrazumevaju bazično odsutvo radnje na uštrb opsežnh dijaloga, dok sam film predstavlja (u duhu nezavisnog filma) „liminalne art i intelektualne profesije u liberalnom kapitalizmu, koje junacima dopuštaju flert s (post)egzistencijalnim komplikacijama“[8]. Pasivno-agresivna priroda na momente vrlo duhovitih dijaloga troje (anti)junaka vodi ka ekspresivnoj, verbalnoj i mentalnoj drami o sredstvima izražavanja, kreativnom procesu, rodnim ulogama, feminizmu. U okviru prvog dela (ili prvog unutrašnjeg) filma, Alison potpire žučnu raspravu između supružnika koji očekuju prinovu, eksplicitnim flertom, ciničnim izvrtanjem sopstvenih stavova koji stimulišu Gejbov ego i vode ka preljubi. Prvi deo se završava u (opet u duhu američkog nezavisnog filma) komičnim i krvavim prizorima eksplicitnog nasilja koje se zaustavlja u trenutku kada se svi zakucaju u velikog, crnog medveda.
Rušenjem četvrtog zida prvog (dela) filma počinje drugo poglavlje, u kom poigravanje sa različitim vrstama manipulacija na relaciji muško-ženskih odnosa biva transgresirano unutar filmskog seta, tematizujući privatno-profesionalne manipulacije kojima se služe reditelji tokom produkcije. Likovi zadržavaju imena iz prethodnog dela filma, ali ih sada vidimo u drugačijoj konstelaciji. Alison je i dalje glumica, ali sada udata za Gejba, reditelja filma koji čeka na završnu klapu, dok Bler igra drugu glavnu glumicu. Autorefleksija u vidu parodiranja ličnosti umetnika, ovaj put progovara i kroz Gejbov lik, vidljivo kroz vrlo didaktičku, autoritarnu intonaciju njegovih „vaspitnih“ razgovora sa Alison, pri čemu njihovi privatni odnosi njemu daju moć da kontroliše njenu izvedbu emocionalnim manipulacijama i uslovljavanjima.
Snimani film, sa malim varijacima, ponavlja zaplet filma koji smo prethodno gledali (što je jasno i iz toga što sada vidimo Bler u odeći koju je Alison nosila u prethodnom delu, dok Alison na sebi ima kućnu haljinu u kojoj je prethodno bila Bler), a scena koju snimaju treba da prikaže Alison u napadu ljubomore zbog Blerinog flerta sa njenim mužem. Radi autentične izvedbe, Gejb odlučuje da izmanipuliše situaciju na setu, tako da Alison zaista počinje sa sumnja da se između Bler i njega nešto dešava. Gejbova off set režija dalje vodi dramu ka perpetuiranju stereotipa o zvezdama koje se nose sa velikim pritiskom produkcije, ispoljavajući labilnost ličnosti i sklonost ka porocima. Na više od jednog nivoa, drugi deo filma razotkriva razne aspekte kinematografskog aparata, uključujući sociokulturni i socioekonomski milje u kom nastaju filmovi, otkrivajući proces produkcije, čime ga istovremeno idealizuje i demistifikuje. Naglašenim proturanjem u prvi plan off/on set romanse, naročito onda kada je u službi zanata, potvrđuje se često istinita floskula o „filmu-većem-od-života“, dok milje iz kog potiče predstavlja ništa više do podijum niskih strasti, banalnih pobuda i „umetničke prostitucije“[9]. Reditelj na ovaj način samokritički i autoironijski promišlja sopstvene poziciju unutar filmskog miljea, dok je sama priroda rediteljskog zadatka, ukupno uzevši, data iz dvostruke rodne vizure.
Svojom višepartitnom narativnom strukturom u kojoj svaka od priča predstavlja ogledalo one druge, centralnim motivom filma-u-filmu, i prefiksom američkog nezavisnog filma koji gradi „solipsistički“ diskurs, Američki medved uporediv je sa filmom Život u zaboravu (Living in Oblivion, Tom DiSilo, 1995). U daljem nizu očiglednih referenci iz korpusa američke nezavisne produkcije koje se očitavaju kroz perpetuirane klišee, mogu da se učitaju manje očigledne aluzivne podudarnosti sa Bergmanovom Personom (i emanacijom uticaja ovog filma koja se reflektuje i u Bulevaru zvezda Dejvida Linča), vidljive u pojedinim aspektima zapleta i kontinuiranom međusobnom psihološkom ogledanju junaka, kao i propusnosti granica između ličnosti i slojeva ličnosti, života i filma.
Potonje skliznuće koje preusmerava naraciju o filmu natrag ka erotici tela, poigrava se sa odnosima i značenjima filma i fantazije, filma kao fantazije i fantazije kao filma. Završni kadar otkriva naslov filma ispisan na koricama sveske u kojoj Alison zapisuje scenario. Crni medved se prethodno pojavljuje u odjavnom kadru drugog dela filma, dozivajući sakriven iza drveća glavnu junakinju, kao podsvest, eho, ideja, inspiracija. Crni medved se manifestuje kao neinhibirani prostor fantazije, metafora želje, ali i sam film – koji u metafilmskom diskursu i jeste glavni predmet želje.
Pitoreskni ambijent kolibe na obodu jezera, koji vizuelno (ako ne i konceptualno) asocira na Magritovo Carstvo svetlosti (L’empire des lumières, 1953/4),predstavlja jedinu lokaciju na kojoj reditelj operiše sa opremom i svedenim članovima posade. Budući da počiva na ograničenoj upotrebi sredstava, film naizgled zadovoljava onaj neosporni atribut nezavisnog, a to je niskobudžetni film. Sa druge strane, isticanje autorstva i vrlo lične autorske vizije, naznačeno je već posvetom filma, koja aludira na privatno-profesionalne biografske crtice iz života reditelja i njegove žene. Ovo nas vraća na one naznačene spone nezavisne produkcije i metafilmskog diskursa, koje se latentno provlače kroz razna indie (skraćenica za nezavisni film) ostvarenja. Određenu uslovljenost datih uzročno-posledičnih odnosa vidimo upravo u nužnosti prilagođavanja naracije tehnološkim i produkcionim sredstvima, koja sa jedne strane podrazumevaju ili polaze od određenih ograničenja, a sa druge pružaju izvesnu slobodu u rušenju konvencija tradicionalnog filmskog storytelling-a.
Na određen način, produkciona nedostatnost nezavisnog filma, ogoljava mehanizme nastanka filma, i navodi autore da kroz svoja dela kontinuirano propituju njegovu prirodu, sopstveni produkcioni kontekst i nude mogućnost filmu da progovara drugim sredstvima.
(Fotografije: Festival američkog nezavisnog filma – Indie Belgrade Promo.)
[1] Tzioumakis, Yannis. 2006. American Independent cinema: An Introduction. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1.
[2] Radojević, Saša. 2022. „Uvod“ u (ur.) D. Nikolić Zbornik tekstova sa konferencije „Nezavisni autori u novom veku tehničke reprodukcije“, Beograd: Dom omladine Beograda, 2.
[3] Jovićević, Dragan. 2022. „Aktivizam – ključna tačka narativnog spoja studijskog i nezavisnog filma“ u (ur.) D. Nikolić Zbornik tekstova sa konferencije „Nezavisni autori u novom veku tehničke reprodukcije“, Beograd: Dom omladine Beograda, 83.
[4] Stojanović, Miroljub. 2022. „Američki nezavisni film“ u Zbornik tekstova sa konferencije „Nezavisni autori u novom veku tehničke reprodukcije“, 6.
[5] Leković, Iva. 2022. „Refleksija američke nezavisne produkcije u metafilmskim ostvarenjima Vima Vendersa“ u Zbornik tekstova sa konferencije „Nezavisni autori u novom veku tehničke reprodukcije“, 13-21.
[6]Američki medved ili američki crni medved (lat. Ursus americanus), najpoznatiji kao crni medved (Black bear) predstavlja endemsku vrstu koja živi u Severnoj Americi. U mitologiji protoamerikanaca (Native Americans), crni medved simboliše veliki duh, životnu snagu i vrhovno biće.
[7] Mamber, Stephen. 1991. „In search of radical metacinema“ u A. Horton (ed.) Comedy/Cinema/Theory. Berkley: UC Press, 82.
[8] Perić, Vesna. 2022. „Greta Gervig – od dijaloških (melo)drama aka ‘mumblecore’ do alt/mejnstrima“ u Zbornik tekstova sa konferencije „Nezavisni autori u novom veku tehničke reprodukcije“, 133.
[9] Stam, Robert. 1985. Reflexivity in Film and Literature – from Don Quixote to Jean-Luc Godard. Ann Arbor: UMI Research Press, 99.
